Witamina D – właściwości, dawkowanie, normy

Witamina D – charakterystyka

Elmer McCollum odkrył witaminę D w 1922 roku. 57 lat później miało miejsce kolejne przełomowe odkrycie – receptor witaminy D (VDR). Początkowo znaleziono go w mózgu, przysadce, grasicy, rdzeniu kręgowym i skórze. Kolejne lata obfitowały w nowe znaleziska w pozostałych narządach i tkankach.

Witamina D, a raczej zespół związków steroidowych, tj. karcyfelor, ergokarcyferol oraz cholekarcyfelor, należy do substancji rozpuszczalnych w tłuszczach, które jednocześnie są niezbędne do ich prawidłowego wchłaniania. Związki te nazywane są witaminami, jednak ze względu na szereg pełnionych w ustroju funkcji oraz możliwość syntezy wewnątrzustrojowej uważane są za hormon. Ergokalcyferol (D2) znajdziemy w pożywieniu roślinnym, natomiast cholekalcyferol (D3) w produktach pochodzenia zwierzęcego.

Z 7-dehydrocholesterolu pod wpływem promieni słonecznych dochodzi do syntezy witaminy D. Najintensywniej proces ten zachodzi w godzinach okołopołudniowych, gdy stosunek promieniowania UVB do UVA jest najlepszy. Taka droga dostarczania witaminy bywa najlepszym rozwiązaniem szczególnie dla osób borykających się z nietolerancją bądź upośledzeniem przyswajania preparatów doustnych z witaminą D.

Warto wiedzieć, że na efektywność skórnej syntezy witaminy D wpływa bardzo wiele czynników, m.in.:

• stopień nasłonecznienia;
• szerokość geograficzna;
• pora dnia oraz roku;
• rodzaj eksponowanej części ciała i jej obszar;
• karnacja;
• masa ciała i ilość tkanki tłuszczowej;
• stopień zanieczyszczenia środowiska.

Normy spożycia

Ze względu na fakt, iż witamina D może pochodzić zarówno z endogennej syntezy, jak i z pożywienia określenie norm zapotrzebowania na nią nie jest jednoznaczne, gdyż nie da się określić, jaką ilość witaminy organizm wytworzy samodzielnie. Przyjęto, że produkcja w skórze wynosi 0%, a całą niezbędną dawkę powinniśmy przyjąć z pożywienia w ilość zapewniającej utrzymanie 25(OH)D w surowicy krwi na poziomie 27,5 nmol/l. Polskie normy spożycia są identyczne jak w FAO/WHO, Stanach Zjednoczonych czy Niemczech. W poniższej tabeli możemy zaobserwować, jak to wygląda w liczbach:

Witamina D i jej właściwości

Wyżej wymienione formy witaminy D w organizmie ulegają przemianom prowadzącym do powstania aktywnie biologicznego kalcytriolu. Jest on niezbędny do zachowania homeostazy gospodarki wapniowo-fosforanowej, wchłaniania fosforu i wapnia w jelitach, w obrębie nerek oraz, o czym każdy wie, do mineralizacji i budowy kości (uczestnicząc np. w procesie resorpcji). To wszystko ma wpływ na masę kości, których 90% stanowi właśnie wapń i fosfor.

Kalcytriol jako aktywna forma ma postać hormonu kalcytropowego, przez co może oddziaływać jedynie na komórki posiadające jego receptor (VDR). Dochodzi wówczas do zwiększenia syntezy odpowiednich białek wpływających na wzrost liczny komórek mięśniowych typu II odpowiedzialnych za szybkość i siłę mięśni. To wszystko prowadzi do skurczu mięśnia, a dodatkowo odpowiada za proliferacje, różnicowanie oraz zahamowanie apoptozy komórek mięśniowych.

Kolejnymi funkcjami witaminy D są:

• kontrola absorpcji Ca w świetle przewodu pokarmowego oraz cewce nerkowej;
• oddziaływanie na przytarczyce poprzez obniżenie wydzielania PTH (parathormonu) hamującego resorpcję kostną;
• udział w syntezie insuliny.

Witamina D pośrednio uczestniczy w procesie tworzenia tzw. naturalnych antybiotyków (katelicydyny, defensyny) poprzez tworzenie czynnika transkrypcyjnego wymienionych związków. Bierze ona także udział w powstawaniu IL-10 oraz regulacji funkcji limfocytów T.

Kalcytriol wpływa również na ekspresję genów powiązanych ze ścianami naczyń krwionośnych, białkami strukturalnymi i związanymi z regulowaniem ciśnienia krwi, czynnikiem wzrostu śródbłonka naczyniowego czy też miozyną.

Działanie układu immunologicznego jako pierwszej linii obrony organizmu jest również połączone z obecnością VDR w kompleksie z witaminą D, wpływając zarówno na wrodzoną, jak i nabytą odporność. W procesie nowotworowym powstała formacja odpowiada m.in. za hamowanie proliferacji komórek nowotworowych, przypuszczalnie wpływając również na wzrost czynników naprawczych materiału DNA. Badania jednak nie są wystarczające i wciąż muszą być prowadzone na większą skalę.

Zastosowanie

Witamina D ma ogólnoustrojowe działanie. Aby organizm działał na najwyższym poziomie, niezbędne jest zaopatrzenie go w wystarczającą ilość kalcytriolu. Jak wspomniano powyżej, zaleca się całoroczną suplementację we wszystkich grupach wiekowych. Szczególnie ważna wydaje się być ona w przypadku chorób układu ruchu (zarówno mięśni, jak i kości), oddechowego, pokarmowego, immunologicznego.

Z jednej strony otyłość wpływa na zmniejszenie biodostępności witaminy D, ale z innego punktu widzenia wnioskuje się, że to niedobór może być powodem jej wystąpienia. Liczne badania ukazują, że obniżony poziom kalcytriolu wpływa na wzrost parathormonu, czego konsekwencją jest wtórna nadczynność przytarczyc. Wykazano, że PTH poprzez kierowanie wapnia do komórek tłuszczowych przyczynia się do wzrostu masy ciała.

Objawy i skutki niedoboru i nadmiaru

Niedobory witaminy D prowadzą do poważnych konsekwencji zdrowotnych dotykających praktycznie wszystkich głównych narządów ciała.

Wymienić tu możemy choroby takie jak:

• krzywica wśród małych dzieci, osteopenia i osteoporoza;
• obniżona ogólna siła mięśni szkieletowych;
• astma (wyjątkowo ważna wydaje się w astmie steroidoopornej) oraz POChP (przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc);
  nadciśnienie tętnicze;
• stwardnienie rozsiane, reumatoidalne zapalenie stawów;
• niealkoholowe stłuszczenie wątroby, cholestazę;
• otyłość;
• zaburzenia syntezy skórnej;
• cukrzyca;
• choroby nowotworowe (piersi, jelita grubego, prostaty);
• pogorszenie nastroju mogące prowadzić do depresji;
• niedobory w życiu płodowym wpływające na wzrost ryzyka wystąpienia schizofrenii oraz autyzmu.

Niedobory sygnalizowane są poprzez bóle kości oraz mięśni, utratę apetytu, biegunki, problemy ze wzrokiem, choroby związane z przyzębiem i pieczeniem w jamie ustnej oraz gardle.

W przypadku nadmiaru witaminy D, który zdarza się stosunkowo rzadko, możemy mówić o wystąpieniu hiperkalcemii prowadzącej do kalcyfikacji (odkładania się Ca), głównie nerek i mięśnia sercowego. Następstwem mogą być nieprawidłowości w pracy układu sercowo-naczyniowego oraz nerwowego. Wzrasta również ryzyko zachorowalności na kamicę pęcherzyka żółciowego czy nerek. Wysokie dawki na płód wpływają deformująco. Tak jak w stosunku do innych substancji mogących ulec szkodliwej akumulacji w organizmie, tak również w przypadku witaminy D zostały określone normy maksymalnego dziennego spożycia. Rozpoczynając od najmłodszych, wśród noworodków i niemowląt nie można przekroczyć dawki 1000 UI/dobę, dzieci do lat 10 mogą przyjąć maksymalnie 2 tys. jednostek, u dzieci powyżej 10. r.ż. oraz dorosłych i kobiet ciężarnych do 4 tys. UI. Największą ilość przyswoić mogą osoby otyłe – do 10000 UI/dzień.

Hiperwitaminoza objawia się wystąpieniem nudności, wymiotów, bólów brzucha, ogólnoustrojowego osłabienia, wzmożonej potliwości, biegunek oraz zwiększonym oddawaniem moczu.

Witamina D – źródła występowania

Wyróżniamy endo i egzogenne źródła witaminy D. W obu przypadkach zazwyczaj jako osoby świadome mamy wpływ na ilość dostarczonej witaminy każdą z dróg. Aż 90% zapotrzebowania pokrywane bywa z syntezy skórnej. Dzięki promieniom ultrafioletowym UVB odbywa się przekształcenie 7-dehydrocholesterolu i powstanie aktywnego metabolitu witaminy D.

W prewencji niedoborów zaleca się codzienną 15-minutową kąpiel słoneczną najlepiej między godziną 10 a 15. Nie zaleca się nakładania kremów z filtrem. Powinno odkryć się minimum 1/5 ciała.

Zarówno pokarmy pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego mogą być źródłem metabolitów kalcytriolu dla człowieka. Największe ilości znajdziemy w tłustych rybach: węgorzu, śledziach, łososiu, makreli czy dorszu, a także w jajach oraz żółtym serze. W najmniej aktywnej formie witamina D występuje w produktach roślinnych.

Znając już zakres wpływu witaminy D na ludzki ustrój, powinniśmy bez wyjątku postawić sobie za cel dostarczanie jej do organizmu. Opcji mamy kilka: kąpiele słoneczne, tłuste ryby morskie bądź suplementy diety. Najważniejsze, aby skupić się na zdrowiu swoim i całej rodziny. To od nas zależy, czy zagwarantujemy dzieciom jej odpowiednią podaż, gwarantując zdrowy start w dorosłe życie.

mgr Dominika Jurkowska
Dietetyk, trener personalny

Bibliografia
Zrojewicz Z., Chruszczewska E., Miner M., Wpływ witaminy D na organizm człowieka, „Pediatria i Medycyna Rodzinna” 2015, 2(18), 61–66.
Grygiel-Górniak B., Puszczewicz M., Witamina D – nowe spojrzenie w medycynie i reumatologii, „Postępy Higieny Medycyny Doświadczalnej” 2014, 68, 359–368.
Gruber B.M., Fenomen witaminy D, „Postępy Higieny Medycyny Doświadczanej” 2015, 69, 127–139.
Witamina D: Rekomendacje dawkowania w populacji osób zdrowych oraz w grupach ryzyka deficytów – wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r. Standardy Medyczne, Pediatria 2013, 10, 573–578
Dittfeld A. et al., Wielokierunkowe działanie witaminy D, „Annales Academiae Medicae Silesiensis” 2014, 68, 1.